O‘rta Osiyoda fiqh ilmi taraqqiyoti

O‘rta Osiyo qadimdan ilm-fan taraqqiy etgan mintaqalardan biri bo‘lgan. Bu o‘lkada buyuk allomalar yetishib chiqib, jahon sivilizatsiyasiga munosib hissa qo‘shganligini butun eʼtirof etadi. Islom dini kirib kelganidan so‘ng, diniy taʼlimotlar qatorida fiqh ilmi ham rivoj topdi. Fiqh (arabcha — bilish, tushunish) — musulmon huquqshunosligi, shariat qonun qoidalarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanuvchi islom taʼlimotining bir sohasi hisoblanadi. Fiqh so‘zi dastlab Qurʼoni Karim va hadislarda atama sifatida qo‘llanilgan. Zayd ibn al-Hasanning “Majmuʼ al-fiqh”, Molik ibn Anasning “al-Muvattaʼ”, Ibn Hanbalning “al-Musnad” kitoblari fiqhga oid dastlabki asarlar hisoblanadi.

X asrga kelib fiqh ilmi fan sifatida shaklllandi. Aynan shu davrda, Movaraunnahrda Burhoniddin Marg‘inoniy, Abu Lays Samarqandiy, Abu Zayd Ubaydullo Dabusiy va boshqa buyuk fiqhshunos olimlar yektishib chiqqan. Fiqh ilmi islom huquqshunosligi sifatida ikki sohaga ― shariat manbalarini ishlab chiqish (usul al-fiqh) va shariatni tayin sohalariga tatbiq etish (furuʼ al-fiqh)dan iborat bo‘lgan. O‘rta asrlarda va yangi davrda fiqhga oid asarlar orasida fatvo to‘plamlari ko‘paydi. Al-Kuduriyning “Muxtasar”, Qozixonning (1196 y. vafot etgan) “Fatovo”, Burhoniddin Marg‘inoniyning “Hidoya”, Ibn Bazzozning “Fatovo” asarlari bunga misol bo‘ladi. Ular ichida “Hidoya” asari hanafiylik mazhabida katta shuhrat qozongan amaliy qo‘llanmadir.

O‘rta Osiyoda fiqh sohasini rivojlanishida Burhoniddin Marg‘inoniyning o‘rni beqiyos hisoblanadi. Buyuk faqih va imom 1123 yilda Rishtonda tavallud topgan. Dastlab otasi Abubukr ibn Abduljalildan, so‘ng buyuk alloma Simom Bahouddin Ali ibn Muhammad Asbijobiydan tahsil olgan. Movaraunnahrni ko‘plab shaharlariga borib islomiy taʼlim oldi va faqih sifatida nom chiqardi, shayxulislom darajasiga yetdi. U Al-Kuduriy va Muhammad ash-Shayboniy asarlarini o‘rganib, “Bidoyat ul-mubtadiʼ” (“Boshlovchilar uchun qo‘llanma”) asarini yozdi. Ammo bu asarni foydalaniuvchilar amaliy jihatdan qo‘llashi juda qiyin edi. Shu sababli, u “Kifoyat ul-muntahiy” (“Yakunlovchilar uchun tugal maʼlumot”) nomli asar yozdi. Keyinchalik bu kitob asosida “Kitob al-Hidoya” asarini yaratdi. “Hidoya”da huquqiy masalalarning yechimi dastlab yirik fikd olimlari fikrlarining bayoni va unga boshqa mualliflar eʼtirozlari yoki qo‘shilishlarini izhor etish yo‘li bilan berilgan. Ana shu obro‘li mualliflar fikrlaridan kelib chiqib, muayyan masalada eng maʼqul yechimni tanlab olish yo‘liga amal qilingan. Shu tariqa unda qonunning aynan ifodasigina emas, balki uning mukammal sharhi ham asoslab keltiriladi.

“Hidoya” to‘rt juzdan iborat bo‘lib, birinchi juzga ibodat masalalari kiritilgan, bular: tahorat, namoz, ro‘za, zakot va haj kitoblaridir. Ikkinchi juzga nikoh, emizish, taloq, qullarni ozod qilish, topib olingan bolaning nasabini aniqlash, topib olingan narsa, qochib ketgan qullar, bedarak yo‘qolganlar, sherikchilik va vaqf mulki kabi masalalar kiritilgan. Uchinchi juzda esa oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat, pulni birovga o‘tkazish, qozilarning vazifalari, guvohlik, berilgan guvohlikdan qaytish, vakolat, daʼvo, iqror bo‘lish, sulh, bir ishda pul bilan sherik bo‘lish, pulni saqlashga berish, qarz berish, sovg‘a, ijara, muayyan shart asosida cheklangan ozodlik berilgan qullar, voliylik (patronat), majbur qilish, homiylik, qisman ozod bo‘lgan qullar va bosqinchilik xususidagi masalalar o‘rin olgan. To‘rtinchi juzda esa shafoat, meros taqsimlash, dehqonchilik hamda bog‘dorchilik xususida shartnoma, qurbonlikka so‘yiladigan jonzod haqida, umuman qurbonlik qilish haqida, shariatga zid yomon narsalar haqida, tashlandiq yerlarni o‘zlashtirish xususida, taqiqlangan ichimliklar haqida, ovchilik, garovga berish, jinoyatlar xususida, xun haqi to‘lash, vasiyat kabi masalalar yoritilgan.

“Hidoya”da shariat qoidalarining aynan o‘zigina emas, balki ularning mukammal asos va dalillari ham asl ravishda berilgan. “Hidoya” bir necha asr davomida ko‘p musulmon mamlakatlarida huquqshunoslik bo‘yicha asosiy manba hisoblangan. “Hidoya” sudlov bo‘yicha qo‘llanma sifatida O‘zbekistonda 20-asrning 20-yillarigacha — qozilar sudi bekor qilinib, sho‘rolar sud tizimi joriy qilinguncha amalda bo‘ldi.

Islom olamining yana bir mashhur olimi Abu Lays Samarqandiy bo‘lib, uning asl ismi Abu Lays Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ibrohim as-Samarqandiydir. Qonunshunos va ilohiyot olimi hisoblanib, Samarqand shayxulislomi bo‘lgan. «Xizonat al-fiqh» (“Fiqh xazinasi”), “Tafsir ul-Qurʼon” (“Qurʼon tafsiri”) va shunga o‘xshash bir qancha asarlari mashhur bo‘lgan. «Xizonat al-fiqh» (Fiqh xazinasi) asarida hanafiya mazhabi aqidalari asosida musulmon huquqshunosligi (fiqh) ning qisqacha taʼrifi berilgan. Asar 42 ta mustaqil kitob va 100 dan oshiq bobga bo‘linadi. Asar “Kitob masoil at-tahorat” (“Tahoratga oid masalalar kitobi”) bobi bilan boshlanib, «Kitob al-vasoyo» (“Vasiyatlar kitobi”) bilan tugaydi.

Yirik huquqshunos olim Abu Zayd Ubaydullo ibn Umar ibn Iso Qoziy Dabusiy Buxoroning yetti mashhur qozisi (quzzoti sabʼa)dan biri, hanafiy mazhabining salohiyatli vakili va raisi bo‘lgan. U Buxoro va Samarqand oralig‘ida joylashgan Dabusiya qishlog‘ida 978 yilda tug‘ilib voyaga yetgan va 1039 yil Buxoroda hayotdan ko‘z yumib, Imom Abu Bakr Tarxon maqbarasi yaqinida dafn etilgan.

Dabusiy fiqh ilmini ikki buyuk faqihlar Abu Bakr Muhammad ibn Fazl Buxoriy va Abu Bakr Jassosning shogirdi bo‘lmish Abu Jaʼfar ibn Abdullo Ustrushaniydan o‘rganib fiqh, usul ul-fikh, xilof, jadal va tasavvuf ilmlari bo‘yicha iqtidorli olim darajasiga ko‘tarildi. Uning ilmiy salohiyati va tengsiz isteʼdodi barcha olimlar tomonidan eʼtirof etilgan. “Vafayot ul-ayon”, “Toj ut-tarojim”, “Al-Javohir ul-muziya” va “Al-Favoid ul-bahiya” kitoblarida zikr etilishicha, u har doim Buxoro, Samarqand shaharlarida mashhur va taniqli olimlar bilan munozara olib borgan. U hanafiy mazhabi bo‘yicha qimmatli asarlar muallifi bo‘lib, bundan “ilm ul-xilof” (xilof ilmi) ― islom huquqi bo‘yicha qiyosiy huquqshunoslik faniga asos solgan olim edi. Dabusiy mazhab sohasida ijtihod va taxrij (hukmlarni manbadan chiqarib olish) salohiyatiga ega bo‘lgan olim bo‘lgan. U Markaziy Osiyo faqihlari orasida o‘ziga xos ilmiy uslubi va falsafiy tafakkuri bilan ajralib turgan va shuhrat qozongan. Dabusiy fiqh ilmi, hanafiy mazhabi takomili va boshqa fanlar rivojiga katta hissa qo‘shgan va yuksak ilmiy ahamiyatga molik asarlari bilan o‘z nomini abadiyatga muhrlab qoldirgan. Abu Zayd Dabusiy asarlari usul al-fiqh rivojida burilish yasadi. U ko‘p mualliflardan farqli ravishda xilof ilmiga usul ilmining muhim bir shuʼbasi deb qaradi. O‘z asarlarida, ayniqsa, “Taqzim ul-adilla” kitobida qiyos usulini imkoniyatlarini, unga tegishli barcha muhim va murakkab atamalar, qonun-qoidalarni izohlab berdi.

Abulfath Muhammad ibn Mahmud ibn Husayn ibn Ahmad Ustrushaniy XII asrning oxiri va XIII asrning birinchi yarmida Movarounnahrda yashab, yuksak ilmiy salohiyati bilan fiqh  ilmining rivojiga munosib hissa qo‘shgan allomalardan biridir. Olim Ustrushanada tug‘ilib, keyin oilasi bilan Samarqandga ko‘chib o‘tadi va shu yerda ijodiy faoliyat olib boradi. Olimning “Kitob al-fusul” asarida shaxsiy, jinoiy, jinoiy-mulkiy, fuqarolik, meros, nikoh va oila huquqlari va fatvo chiqarish haqida maʼlumotlar berilgan. Asarning qozi tayinlash hususidagi qismida, podshoh biror kishini biror shahar qozisi etib tayinlaganda, qozining vakolatiga qishloq hududlari kirmaydi. Bordi-yu qayd etilsa kiradi, deyiladi. Agarda podshoh bir hududga ikki kishini qozi etib tayinlasa, ulardan hech biri alohida hukm chiqarmasligi bayon etilgan. Shuningdek, hukmdor tomonidan qozi ul-quzzot etib tayinlangan kishigina o‘ziga o‘rinbosar tayinlash huquqiga ega bo‘lganligi tahkidlanadi. Ustrushaniy ko‘plab ogirdlar ham tarbiyalab yetishtirgan. Shulardan biri faqih, muhaddis va mufassir Husomuddin Muhammad ibn Usmon ibn Muhammad Aliobodiy Samarqandiydir.

XI-XII asrlarda Saljuqiylar va Qoraxoniylar davrida fiqh ilmi yuksak darajada rivojlandi. Ayrim tarixiy maʼlumotlarga qaraganda, bu davrda fiqhga oid uch mingdan ziyod asarlar yaratilgan. Bularning ichida Faxriddin Qozixon qalamiga mansub “Fatvoyi Qozixon” asari uzoq davrlar mobaynida mashhur bo‘lgan. Faxruddin Qozixon bu asarni Buxoro shahrida yozgan. U ushbu asari orqali Iroq va Movarounnahr faqihlari chiqargan fatvolarni qiyosiy o‘rgangan. Ko‘p holatlarda raʼiyatga mahalliy fatvolarga ham o‘rin ajratgan, mavzularni yoritish uslubi jihatidan oldingi fiqhiy asarlarga qaraganda ravon yozilgan. “Fatovoyi Qozixon” — hanafiy mazhabida yozilgan keng tarqalgan fatvo kitoblaridan biri hisoblanadi.

Asarda ilk hanafiy imomlar bilan birga mashhur faqihlarning fikrlariga ham joy ajratilgan. Abu Hanifa bilan uning shogirdlari qarashlari o‘rtasidagi farqlar tilga olingan. Bir xil fiqhiy mavzuga oid ko‘pgina faqihlarning qarashlaridan faqat mashhur sanalgan bir-ikkita fatvolar zikr qilingan. Unda asosan sahih, dalili quvvatli, fatvoga asos bo‘la oladigan jihatlariga eʼtibor berilgan. Asarda hukmlarning dalillari keltirilmagan, boshqa mazhab imomlarining, jumladan imom Shofiiyning qarashlari baʼzan, Imom Molik bilan bir qancha tobeʼin olimlarning qarashlari esa, kamdan-kam zikr qilingan. Iroq, Buxoro, Balx va Samarqand kabi shaharlardagi keyingi davr faqihlari qarashlarining keltirishi — asarning o‘ziga xos ahamiyatli jihatlaridan biridir. Faxruddin Qozixon yana o‘z asarida o‘sha davrda Movarounnahrda mavjud bo‘lgan mahalliy urf-odatlarga ham to‘xtalib o‘tgan. Bu holatni asarning nikoh, taloq, ith va yamin bo‘limlarida kuzatish mumkin.

Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiy O‘rta osiyodan yetishib chiqqan buyuk fiqh ilmi olimlaridan sanaladi. O‘z davrining mashhur olimu fuzalolaridan tahsil olgan. U o‘zining «Hilyat al-ulamo» («Hilyat al-ulamo fi mazohib al-fuqaho») asarini abbosiy xalifalaridan Mustazhirga bag‘ishlab yozgan. Bu katta kitob xalifa Mustazhirga maʼqul kelgan. Shuning uchun bu kitob “Mustazhiriy” deb ham nomlangan. Hoji Xalifaning xabar berishicha, Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiy o‘sha davrda har bir masalada imomlar o‘rtasida voqeʼ bo‘lgan ixtiloflarni zikr qilgan. So‘ngra “al-Muʼtamad” (“Ishonchli”)ni yozgan. Ushbu asarning to‘liq nomi — “al-Muʼtamad fi furuʼi ash-shofiʼiya (“Shofiʼiya furuʼlari bo‘yicha ishonchli asar”) bo‘lib, u “Hilyat al-ulamo” kitobidek sharhsiz yozilgan.

Xulosa qilib aytganda, O‘rta Osiyo zaminida yetishib chiqqan buyuk faqh ulamolari islom huquqshunosligi ilmini nafaqat yuksak darajada taraqqiy etishida o‘z hissalrini qo‘shganlar, balki o‘zlarining ushbu fanni yangi bosqichga olib chiqishda bemisl xizmatlarini ko‘rsatganlar.

F. Nasrullayev,

“Adolat” milliy huquqiy axborot
markazi yetakchi mutaxassisi